Hypersonische wapens: kansen en uitdagingen voor internationale stabiliteit
In het afgelopen jaar hebben gebeurtenissen zoals het gebruik van de “Kinzhal” hypersonische raket door Rusland in Oekraïne en de succesvolle test door de VS van een AGM-183 hypersonische raket in december, hypersonische raketten in de schijnwerpers gezet. Nu de oorlog in Oekraïne zijn eerste verjaardag beleeft en de spanningen over Taiwan voortdurend toenemen, worden de vragen over de nieuwe technologie en de gevolgen ervan voor de internationale stabiliteit steeds prangender.
Zoals de naam doet vermoeden, kunnen strikt genomen alle wapens die zich kunnen verplaatsen met een snelheid groter dan vijf keer de geluidssnelheid, hypersonische wapens worden genoemd. In die zin zijn hypersonische wapens niets nieuws en bestaan ze al sinds de Koude Oorlog in de vorm van intercontinentale ballistische raketten (ICBM’s). Tegenwoordig wordt echter gesproken over hypersonische wapens bij pogingen om de snelheid van ICBM’s te combineren met de nauwkeurigheid van kruisraketten. Deze nieuwe generatie hypersonische systemen bestaat in twee vormen: hypersonische kruisraketten en hypersonische glijvoertuigen. Hypersonische kruisraketten (HCM) lijken op conventionele kruisraketten in die zin dat zij tijdens de gehele vlucht worden aangedreven, maar verschillen in die zin dat zij gebruik maken van scramjets als voortstuwing. Door het gebruik van scramjets en een grotere kruishoogte van 20-30 km kunnen HCM’s hypersonische snelheden bereiken. Daarentegen gebruiken hypersonische glijvoertuigen (HGV) boosterraketten om een hoogte van 40-100 km te bereiken. Daar maakt de HGV zich los van de booster en glijdt met hypersonische snelheid naar zijn doel. De VS, China en Rusland hebben HGV-programma’s; de laatste twee beschikken reeds over operationele systemen.
Rusland is in de jaren tachtig begonnen met onderzoek naar hypersonische technologieën. In 2001 trokken de VS zich terug uit het Anti-Ballistic Missile Treaty en stationeerden nieuwe raketafweersystemen in de VS en Europa. Dit wekte in Rusland de vrees dat de toename van de raketafweer de VS immuun zou maken voor een Russische tweede aanval, waardoor Rusland weerloos zou worden tegen een Amerikaanse nucleaire eerste aanval. Om dit te verhelpen heeft Rusland zijn inspanningen opgevoerd om hypersonische kernwapens te ontwikkelen die door de Amerikaanse verdediging heen kunnen dringen. Momenteel heeft Rusland één operationele HGV, de “Avangard”. Het vaak genoemde hypersonische wapen “Kinzhal” valt niet in de categorie HGV of HCM, maar lijkt op een manoeuvreerbare ballistische raket die vanuit de lucht wordt gelanceerd. Als zodanig is het geen hypersonisch wapen van de laatste generatie. Naast de “Kinzhal” en de “Avangard” is de Russische “Tsirkon” de enige operationele HCM.
Net als Rusland ontwikkelt China hypersonische wapens om zijn nucleaire tweede aanvalscapaciteit te waarborgen. Bovendien heeft China bijzondere belangstelling getoond voor hypersonische raketten tegen schepen. Deze zouden het Volksbevrijdingsleger in staat kunnen stellen anti-access/area denial (A2/AD) operaties uit te voeren, waardoor de VS Taiwan niet kunnen bijstaan. China beschikt momenteel over twee HGV’s, de DF-17 en de DF-ZF.
De VS hebben geen operationele hypersonische wapens. De marine, het leger en de luchtmacht hebben echter geavanceerde hypersonische wapenprogramma’s. Zo verwacht de luchtmacht dat haar AGM-183 hypersonische raket in de herfst van 2023 operationeel zal zijn. De marine wil haar “Conventional Prompt Strike” hypersonische raketten in 2025 inzetten. De ontwikkeling van hypersonische raketten door het leger vindt plaats onder het label “Long-Range Hypersonic Weapon” (LRHW). In 2022 werd de eerste brigade uitgerust met LHRW-prototypes.
Het vermogen van hypersonische wapens om met hun snelheid en wendbaarheid de bestaande raketverdediging te omzeilen, kan de algemene internationale stabiliteit vergroten. Wat Rusland en China betreft, is dit vooral omdat met kernwapens uitgeruste hypersonische raketten de doeltreffendheid van hun tweede aanval waarborgen, waardoor een eerste gebruik wordt ontmoedigd. Wat de VS betreft, vergroten conventioneel uitgeruste hypersonische raketten de geloofwaardigheid van de Amerikaanse afschrikking en de garanties tegenover de bondgenoten.
Op het eerste gezicht lijkt de bewering dat conventionele wapens de afschrikking kunnen verbeteren opzienbarend. Dit zou kunnen komen doordat in liberale democratieën geweld wordt gezien als een barbaarse daad die aan het verleden doet denken. Bijgevolg hebben liberale samenlevingen de neiging zich te distantiëren van het leger en zien ze oorlog als een domein dat volledig gescheiden is van de samenleving en de politiek. Maar, zoals Clausewitz in een van zijn “triniteiten” opmerkte, het leger is de pion van de politiek. Waarom, hoe en wanneer we oorlog voeren wordt allemaal gedicteerd door de politiek en de samenleving. Voormalig nationaal veiligheidsadviseur en minister van Buitenlandse Zaken Henry Kissinger was één van de eersten die Clausewitz’ drie-eenheden met betrekking tot afschrikking erkende in zijn essay “Force and Diplomacy in the Nuclear Age” uit 1956. Zelfs bijna 70 jaar later zal de wederkerigheid tussen oorlog en samenleving ons helpen begrijpen waarom de VS niet bereid zullen zijn zich te verbinden tot een nucleaire oorlog en de daaropvolgende vernietiging van hun samenleving om een verre bondgenoot te beschermen. Tegen deze achtergrond zullen conventioneel bewapende hypersonische raketten de reactiemogelijkheden van de VS verruimen en de geloofwaardigheid van de Amerikaanse afschrikking vergroten.
Hoewel hypersonische wapens over het algemeen een positief effect hebben op de internationale stabiliteit, gaat dit niet langer op zodra zich een acute crisis ontvouwt. Tijdens een acute crisis begunstigen hypersonische systemen het offensief, waardoor prikkels tot escalatie ontstaan. De versterking van het offensief is vooral te danken aan de hoge snelheid en de wendbaarheid, waardoor hypersonische raketten detectie- en raketafweersystemen kunnen ontwijken. Dit zal de “Observe-Orient-Decide-Act” (OODA-lus) verkorten. Een kortere OODA-lus zal leiden tot minder overleg en decentralisatie van het commando naar lagere officieren. Bijgevolg stijgt het risico op een dodelijke misrekening. Bovendien kunnen hypersonische wapens een tegenstander ook in staat stellen strategische goederen te treffen. Zelfs indien de aangevallene niet volledig ontwapend is, zou een “gebroken rug” tot concessies kunnen dwingen omdat de vergeldingsmogelijkheden zijn verminderd en alleen maar kunnen bijdragen tot verdere escalatie. Neem bijvoorbeeld de VS die proberen hun bondgenoot Taiwan te verdedigen. Daartoe zouden de VS vertrouwen op supercarrier gevechtsgroepen. In reactie daarop zal China waarschijnlijk proberen de toegang van de VS tot Taiwan te blokkeren door A2/AD-operaties uit te voeren. De hypersonische capaciteiten van China zouden daarbij een ernstige bedreiging kunnen vormen voor de Amerikaanse vliegdekschepen.
Het vooruitzicht dat een paar raketten een miljarden kostend vliegdekschip kunnen vernietigen, kan worden gezien als het begin van een nieuw oorlogstijdperk. De afgelopen decennia hebben de VS vertrouwd op een relatief klein maar zeer geavanceerd aantal militaire eenheden. De achterliggende gedachte was dat deze eenheden konden doordringen in vijandelijk gebied en ongeschonden aanvallen konden uitvoeren. Zoals hierboven beschreven zou deze straffeloosheid echter niet langer gewaarborgd kunnen zijn. Het toekomstige leger zou veeleer een verschuiving kunnen zien van “klasse naar massa”, waarbij grotere aantallen mogelijk worden gemaakt door procesautomatisering, 3D-printing en de verspreiding van technologie. Deze verschuiving is al zichtbaar in Oekraïne, waar Rusland zwermen van meer dan 600 drones gebruikt die slechts 20.000$ per eenheid kosten. Hoewel Oekraïne er grotendeels in geslaagd is deze drones neer te schieten, doet het dat met raketten die tussen 120.000$ en 500.000$ per stuk kosten. Dit betekent dat het massale gebruik van vervangbare systemen het op den duur zou kunnen winnen van dure, geavanceerde militaire apparatuur.
De bovengenoemde factoren suggereren dat nieuwe technologieën, zoals hypersonische wapens, het offensief ten goede komen. Dit is echter niet het laatste woord. Tot op heden is er nog weinig bekend over de werkelijke manoeuvreerbaarheid en precisie van hypersonische wapens. Als deze wapens minder wendbaar zouden zijn of gevoelig voor radar of GPS-storing, zou hun waarde aanzienlijk afnemen. Bovendien zijn hypersonische wapens aanzienlijk duurder dan conventionele systemen. De door het Amerikaanse leger ontwikkelde LRHW kost naar schatting 106 miljoen dollar per raket. Daarentegen kosten conventionele Tomahawk-kruisraketten slechts ongeveer 1,4 miljoen dollar. Als hypersonische raketten dus niet de beloofde prestaties leveren, zouden zij het wel eens kunnen afleggen tegen goedkopere systemen zoals de drones die Rusland momenteel gebruikt. Aangezien Rusland zowel conventionele wapensystemen, drones als hypersonische raketten inzet, zou de toekomstige ontwikkeling van de oorlog in Oekraïne antwoorden kunnen geven op deze dubbelzinnigheden.