Het risico van een nucleair antwoord

29 januari 2023 Joris Voorhoeve, vm Minister van Defensie, en Kees Nederlof, vm ambassadeur nucleaire beveiliging

Het is niet uitgesloten dat er een gevaarlijke reactie uit Moskou komt op een Oekraïense poging alle door Rusland bezette gebieden te bevrijden. De Russische regering kan gaan escaleren met een “klein” zogenaamd tactisch nucleair wapen tegen Oekraïense troepen of steden. Dan staat de Verenigde Staten voor een vreselijke keuze hoe daarop te reageren.

Ook een zogenaamd klein kernwapen kan vele duizenden mensen doden en overschrijdt een belangrijke psychologische grens. Het bezit van kernwapens is volgens de NAVO doctrine alleen bedoeld om het gebruik van kernwapens tegen hen zelf te voorkomen (afschrikking). Waarschijnlijk heeft de VS Moskou recent opnieuw duidelijk gemaakt dat er een reactie op inzet van Russische kernwapens wordt gegeven die tot onaanvaardbare schade voor het Kremlin leidt. De leiding in Moskou kan echter menen dat de VS niet het lef heeft om kernwapens werkelijk te gebruiken. De doctrine van Moskou is, dat er niet een groot principieel verschil is tussen conventionele (gewone) wapens en tactische kernwapens, die in het gevechtsveld kunnen worden ingezet. Ook Moskou erkent dat strategische wapens, die de VS kunnen vernietigen, te gevaarlijk zijn om militair te gebruiken, omdat er dan een wereldramp gebeurt die honderden miljoenen doden veroorzaakt. Maar in de doctrine van de Russische regering kunnen kleine kernwapens worden ingezet als zij een conventioneel offensief dreigt te verliezen.

In het volkenrecht bestaat geen verbod op bezit van kernwapens. Het Internationaal Gerechtshof heeft verklaard dat de inzet van kernwapens alleen te rechtvaardigen is als het voortbestaan van de staat op het spel staat. Moskou zou die uitspraak kunnen misbruiken indien recent geannexeerd  gebied, dat men tot Rusland rekent, dreigt te verliezen, zoals de Krim of stukken Oost-Oekraïne. Moskou zou zo niet alleen een Oekraïens offensief kunnen vernietigen, maar ook steden kunnen veroveren zonder de bebouwing te vernietigen. De zogenaamde neutronenbom is een kernwapen dat hevige straling veroorzaakt maar minder explosie en brandgevaar. Zo kan Moskou denken een stad ongeschonden in handen te krijgen omdat het stralingswapen alleen mensen verschroeit, inclusief aanvallende troepen. Afhankelijk van de kracht van een neutronenbom, de afstand tot de explosie en de bepantsering, kunnen dan ook de tankbemanningen omkomen.

Als Moskou daartoe besluit wordt een principiële rode lijn overschreden. Het is niet duidelijk of Russische commandanten, als zij dat nodig achten, zelf daartoe kunnen besluiten. Het hoort een besluit te zijn van de hoogste politieke leiding. In de VS, VK en Frankrijk is dat ook zo, en het systeem van de “Permissive Action Link”(een ingewikkeld code-apparaat) moet dat ook garanderen. Het is onduidelijk of er in Rusland voor tactisch-nucleaire wapens een vergelijkbaar systeem bestaat. Wellicht zijn er in Rusland heethoofdigen die de inzet op eigen houtje zouden willen proberen. Het is ook niet duidelijk of een in de hoek gedreven President Poetin niet de code voor het gebruik van gevechtsveld-kernwapens zou vrijgeven.

Alles moet worden gedaan om te voorkomen dat een Russisch kernwapen tot een grote kernwapenoorlog leidt waarbij zowel Rusland als de VS grote aantallen gaan lanceren. De een kan de ander proberen vóór te zijn. In de afzichtelijke theorie van de afschrikking zal de eerste grote aanval moeten zijn gericht op het uitschakelen van zoveel mogelijk kernwapens van de tegenstander, opdat hij nauwelijks meer kan reageren. Omdat een deel van de kernwapens niet van tevoren precies te lokaliseren is, is het risico dat een eerste aanval tot een enorme tegenaanval leidt heel erg groot. Daarom heeft de afschrikking tot nog toe gewerkt, al is de wereld enkele malen door het oog van de naald gekropen.

Zowel de Verenigde Staten als Rusland beschikken over zeer grote aantallen kernwapens van velerlei soort. Rusland heeft echter een groot overwicht aan tactisch-nucleaire wapens. Hopelijk heeft de Amerikaanse leiding recent met Moskou over de huidige risico’s gesproken en duidelijk gemaakt dat inzet van kernwapens tegen Oekraïense troepen of doelen tot een hevige reactie van de Verenigde Staten zal leiden, waarbij Rusland onaanvaardbaar veel schade oploopt. Recent heeft Medvedev nog gedreigd met kernwapens, en dat doet hij niet zonder instemming van zijn baas Poetin.

Gesteld dat van Russische zijde toch wordt besloten om op een offensief van Oekraïne te reageren met één of enkele “kleine” kernwapen-explosies, dan komen het Witte Huis en het Pentagon voor een vreselijk dilemma te staan. Reageert men met een kernwapen op een Russisch doel dan is er een groot risico dat Rusland op zijn beurt een tegenaanval uitvoert.

Sommige experts menen dat Rusland weliswaar een zeer grote kernmacht heeft, maar dat Moskou weet dat deze erg onbetrouwbaar is geworden door jarenlang verwaarloosd onderhoud. Maar er zijn ook nieuwe kernwapens in Rusland gemaakt. Wellicht is men in Rusland bang voor mogelijke lanceer-ongelukken die Rusland zelf treffen en vertrouwt men het oudere deel van de eigen kernwapens niet meer. Het is niet uit te sluiten dat men meent het risico te kunnen beperken tot moderne kleine kernwapens, die op het slagveld zouden kunnen worden ingezet en “slechts” enige duizenden doden zouden veroorzaken.

Wat dan de gevolgen zijn hangt af van de windrichting en de “fall-out” van radioactieve deeltjes. Is de wind naar het westen dan worden delen van Oekraïne en wellicht stukken van Polen en andere staten in  Oost Europa getroffen. Is de explosie niet zo omvangrijk, dan is de schade voor mens en natuur in het explosiegebied nog steeds onbeschrijfelijk, maar kan de rest van de wereld, die op grotere afstand woont, de risico’s beperken, bijvoorbeeld door tijdens de fall-out binnen te blijven, schuilkelders in te gaan, ramen en deuren te sluiten, jodiumpillen te verstrekken en lange tijd geen besmette producten te eten. In Nederland zal ongetwijfeld het RIVM de regering adviseren snel maatregelen af te kondigen die het risico op besmetting beperken.

De Verenigde Staten staat voor het dilemma hoe te reageren op inzet van een klein Russisch kernwapen. Niet reageren kan in Moskou worden uitgelegd als een kans om nog meer kleine kernexplosies te laten plaatsvinden en dat moet worden voorkomen. Hopelijk reageert het Witte Huis afgemeten, zonder wraak-gedachten jegens de Russische bevolking, en kiest men een antwoord dat geheel is gericht op het waarschuwen van Moskou niet verder te gaan. Die waarschuwing moet natuurlijk kracht worden bijgezet met een daad, want woorden alleen zijn dan niet genoeg.

Te denken is aan het uitschakelen van een aantal militaire doelen, zoals commandocentrales en arsenalen, met conventionele precisiewapens, zodat de Russische strijdkrachten flink worden verzwakt. Minder wenselijk is, een vergelijkbaar klein Amerikaans tactisch kernwapen tot ontploffing te brengen, bijvoorbeeld in de atmosfeer, of op een doel in een vrijwel onbewoond Russisch gebied zodat er zo weinig mogelijk slachtoffers vallen. Een explosie in de atmosfeer veroorzaakt een sterke elektromagnetische impuls die veel communicatie verstoort. Dat kan beide zijden in deze oorlog treffen.  

Een andere, niet-nucleaire optie is dat NAVO-landen, als antwoord op de Russische overschrijding van de nucleaire drempel, dan indirect Oekraïne gaan helpen met uit dienst getreden militairen, bijv. door te verklaren dat er geen repercussies zijn voor oud-militairen en particuliere bedrijven die Oekraïne willen dienen om de verdediging te versterken.

Er wordt in de media gesproken over de inzet van westerse vliegtuigen zoals de F16. De opleiding van Oekraïense F16 piloten vraagt veel tijd. De inzet van gevechtsvliegtuigen is ook meer dan het besturen van een F16. Er is een uitgebreid systeem voor  gevechtsleiding nodig en coördinatie van grond- en luchteenheden. Dit brengt de NAVO wel dichter bij een directe confrontatie met Rusland. Wat gebeurt er als Rusland militair wordt verslagen en zich moet terugtrekken buiten de door Rusland veroverde gebieden? Dat kan een forse politieke crisis In Rusland veroorzaken, een wisseling van de leiding, of zelfs hevige interne conflicten die ook zouden kunnen escaleren tot een burgeroorlog in dat land. Er zijn immers verschillende bevolkingsgroepen in de Russische federatie die zich zeer ongelukkig voelen met de terreur van Moskou, maar die nooit een kans hadden daaraan te ontsnappen. Zij kunnen hun kans grijpen als Moskou ernstig verzwakt wordt en verschillende krachten tegen elkaar gaan vechten. Het is duidelijk dat dit tot vele slachtoffers zou leiden. Afhankelijk van de uitkomst daarvan kunnen misschien onderdelen van Rusland onafhankelijkheid gaan opeisen, al dan niet met een democratisch of een autoritair bestel. In de Russische federatie bestaat vrijwel geen ervaring met democratie. Omliggende staten zullen zich waarschijnlijk met een burgeroorlog bemoeien om invloed op de uitkomst van die strijd te krijgen. Internationale politiek is heel erg moeilijk voorspelbaar. Als een groot dictatoriaal rijk uiteen valt, gaat dat meestal met veel geweld gepaard.